Umræðan um meðvirkni/vanvirkni

Umræðan um meðvirkni hefur verið að aukast í íslensku samfélagi undanfarin misseri og helgast það að mestu af því hve mikil vakning er meðal fólks um mikilvægi lífsgæða.
Meðvirkni hefur verið þekkt í umræðunni lengi og af mörgum ofnotað og afbakað. Flestir líta svo á að meðvirkni tengist að mestu alkóhólískum fjölskyldum, þ.e.a.s. að búa með fíkli en í raun er það bara hluti af vandanum.
Meðvirkni verður ávallt til í æsku. Hún verður til við langvarandi vanvirkar (óeðlilegar) aðstæður sem brjóta eða brengla sjálfsmat barnsins. Þessar aðstæður geta helgast af ýmsu, s.s. alkóhólisma á heimili, ofbeldi, óþroska foreldra, meðvirkni og langveiki svo eitthvað sé nefnt en oft er ekki um áberandi vandamál að stríða hjá uppeldisaðilum heldur frekar kunnáttuleysi að ræða. Meðvirkni verður til þegar foreldrar leiða barn sitt inn í háttarlag sem heftir eða breytir eðli þess að einhverju leiti. Tilfinningar, þarfir og þrár barnsins eru hindraðar, brotnar niður eða ekki ýtt undir þær á eðlilegan hátt. Sú vanvirkni sem verður til í uppeldinu getur haft mjög afgerandi áhrif á einstaklinginn þegar hann eldist.
Meðvirkni er að mínu mati stærsta heilbrigðisvandamál íslensks samfélags í dag. Við sjáum meðvirkni allstaðar í kring um okkur. Meðvirkni má sjá þar sem fólk stendur ekki með sjálfu sér, er að stjórnast í öðrum, þykist vita betur, leyfir öðrum ekki að vera eins og þau eru o.s.frv. Þetta sjáum við í pólitíkinni, á vinnustöðum, inn á heimili eða í samskiptum við vini eða kunningja. Einnig sjáum við stjórnsemi, tilætlunarsemi, yfirgang og hroka, baktal, ofbeldi og einelti, allt er þetta meðvirkni í grunninn.
Fíknir samfélagsins eru í grunninn upprunnar úr meðvirkni. Meðvirkni eða brotin sjálfsvirðing veldur sársauka, innri vanlíðan sem við getum eðlilega ekki lifað við. Til þess að lifa ekki statt og stöðugt í vanlíðaninni þá þurfum við á flóttaleið að halda og þær eru margar í boði í dag og þeim fer fjölgandi. Áfengis- og vímuefnafíkn þekkjum við, kynlífsfíkn, spilafíkn, átraskanir, innkaupafíkn, fíkn í hreyfingu, sjónvarpsfíkn, tölvuleikjafíkn, sjálfskaðandi hegðun og síðast en ekki síst vinnufíkn. Fíknirnar eru leið okkar til að flýja sársaukann, vanlíðan, getuleysi, flýja þá erfiðu staðreynd að það er ekki allt í lagi hjá okkur. Óttinn við sjálfsskoðun, óttinn við að skoða hvaðan sársaukinn kemur eða að leggja vinnu í hann, óttinn við að vita ekki hvað gerist ef við lögum líf okkar er svo mikill að við þorum ekki að hreyfa við fortíðarvandanum. Það er auðveldara að sigra heiminn heldur en sjálfan sig er frasi sem segir allt sem segja þarf.
Ástæða þess að ég segi að meðvirkni sé stærsta vandamál íslensks samfélagsins má rökstyðja með eftirfarandi hætti. Samfélagið okkar er lítið og var ekki alls fyrir löngu tiltölulega einfalt í sniðum. Foreldrar okkar eða afar og ömmur bjuggu í sveitasamfélagi þar sem karlmaðurinn var höfuð heimilisins og konan átti að sjá um börnin, heimilið og eldamennskuna. Konan átti ekki jafnan tilverurétt á við karlinn, hún varð að aðlaga sig að því hlutverki sem samfélagið ákvað fyrir hana, hún átti ekki möguleika á að fylgja sínum þörfum, löngunum og þrám, hún gat ekki verið hún sjálf, hún lærði hlutverk, hún varð meðvirk. Karlinn varð líka að aðlaga sig að ákveðnu hlutverki, hann átti að sjá fyrir fjölskyldunni, annað var skammarlegt. Það var ekki til siðs fyrir karlmann að tjá tilfinningar sínar og ekki óalgengt að hann átti við drykkjuvanda og eða var laus höndin. Karlinn hafði alls ekki tilfinningalegt frelsi sem gerir hann einnig meðvirkan, þ.e.a.s. vanvirkan í tilfinningalegum samskiptum. Hér er ég að mála algenga mynd en alls ekki algilda, þetta er gert til að sýna í grunninn hvernig vanvirk hegðun verður til. Og það sem vert er að hafa í huga er að meðvirkir einstaklingar ala af sér meðvirka einstaklinga, sem segir að íslenskt samfélag hefur fjöldaframleitt meðvirkla, ef svo má að orði komast.
Vandinn er víðtækur, það er mikið af fólki úti í samfélaginu sem þjáist vegna hans og vert að taka höndum saman. Þekkingin á meðvirkni hefur aukist til muna á síðustu áratugum og eru Bandaríkjamenn þar fremstir í flokki. Ráðgjafi að nafni Pia Mellody er mjög virt í þessu meðvirkni umhverfi og leitum við hjá Lausninni helst í hennar viskubrunn.
Pia Mellody talar um fimm grunneinkenni sem öll börn hafa. Þau eru verðmæt, viðkvæm, ófullkomin, óþroskuð, háð/þurfandi. Þessa þætti er mikilvægt að næra á réttan hátt, annars er hætt við að barnið upplifi óöryggi og brotið sjálfsmat.
Dæmi: Barnið er í eðli sínu VIÐKVÆMT, það hefur þörf fyrir vernd foreldranna þar sem það hefur ekki markakerfi. Foreldrarnir sjá um að vernda barnið og í virkum fjölskyldum fær barnið viðunandi þjálfun í að læra að setja mörk. Það er í eðli foreldra að gera alltaf sitt besta og að sjálfsögðu leggjum við okkur fram við að vernda barnið fyrir utanaðkomandi áreiti. En yfirleitt er helstu vanvirknina að finna í innsta hring fjölskyldunnar. Foreldrar í ójafnvægi, í neyslu, stjórnsamir foreldrar eða markalausir (eftirgefanlegir), þeir ná ekki að kenna barninu að setja eðlileg mörk. Barn sem upplifir ofbeldi foreldra sín á milli, andlegt og eða líkamlegt, barn sem jafnvel verður sjálft fyrir ofbeldi frá foreldrum eða systkinum, mótar með sér vanvirkt markakerfi eða jafnvel er markalaust. Slíkir einstaklingar geta annarsvegar orðið ofurviðkvæmir einstaklingar sem eiga mjög erfitt með að standa gagnvart öðrum og hættir oft til að verða fyrir áreiti, jafnvel einelti eða þeir setja utan um sig veggi, þar sem ekkert heggur á þeim og hleypa engum að sér. Báðir þessir einstaklingar eiga í erfiðleikum með samskipti þegar kemur inn á fullorðinsárin. Þetta er bara eitt dæmi um afleiðingar vanvirkni á börn.
Í starfi mínu sem ráðgjafi síðastliðin ár hef ég ítrekað rekið mig á sama vandann hjá fólki sem hefur leitað til Lausnarinnar. Allir eiga það sammerkt að verðmætamat þeirra á sjálfu sér er í lamasessi. Ef þú verðmetur ekki sjálfan þig eðlilega, þá getur þú ekki kallað eftir því að aðrir geri það. Þú setur þig niður fyrir suma og eðli síns vegna finnur þú einhverja sem þú upplifir þig betri. Getuleysi í samskiptum getur verið áberandi eða þá að þú leggur allt kapp á að aðrir sjái að allt sé í lagi hjá þér, heimili, börnin, fjölskyldan o.s.frv. Passar upp á það að engum detti í hug að þú átt við vandamál að stríða, sem er innra með þér.
Hér er ekki um fullnægjandi yfirferð að ræða heldur aðeins inngrip og mikilvægt að átta sig á hversu víðtæk meðvirkni er og hversu alvarleg áhrif hún hefur á líf okkar. Ef þú átt í erfiðleikum með samskipti við aðra, fjölskyldu, vini, maka eða vinnufélaga, ef þér líður illa reglulega, ef þú ert ekki hamingjusöm manneskja, ef þú ert í sambandi eða samskiptum þar sem þú gefur afslátt af þörfum þínum, þrám og löngunum, þá gætir þú vel átt við meðvirkni að stríða og nokkuð ljóst að ef þú breytir ekki neinu í þínu lífi, þá mun ekkert breytast. Hafðu samband, þú hefur engu að tapa en gætir haft allt að vinna.
Kjartan Pálmason
Ráðgjafi Lausnarinnar
www.lausnin.is